چکیده:

قواعد تفسیر از جهات مختلف قابل تقسیم است که بعضی از آنها مشترک بین تمام انواع تفسیر و بعضی اختصاص به یک روش دارد. تفسیر موضوعی نیز جدای از قواعد مشترک بین تمام روش­های تفسیری، دارای قواعد اختصاصی مربوط به خود نیز می­باشد که پژوهش حاضر با جمع­آوری دیدگاه­ها قرآن پژوهانی که به این بحث پرداخته­اند به بررسی آنها و میزان اختصاصی که به این روش دارند، پرداخته­اند. همه این قواعد تحت عنوان گفتار بررسی شده زیرا همه آنها به عنوان قاعده اختصاصی پذیرفته نیست و همچنین در سه مرحله کلّی که برای تفسیر موضوعی ترسیم می­شود مطرح می­شوند. این مراحل عبارتند از مرحله انتخاب موضوع که دارای دو قاعدۀ عدم دخالت عناصر غیر قرآنی در موضوع و بیان کافی قرآن در آن موضوع است. مرحله دوّم به جمع­آوری و تفسیر آیات اشاره و یازده قاعده را مطرح و بررسی می­نماید که عبارت­اند از ضرورت تسلّط بر قواعد تفسیر، توجه به تفسیر ترتیبی، استفاده از تفسیر تحلیلی، حرکت در سایه آیات قرآن، توجه به دلالت­های کلمات و جملات، عدم اکتفاء به لفظ در جمعِ آیات، توجه به محور اصلی هر سوره، توجه به روش تفسیر قرآن به قرآن، به کارگیری روایات در تفسیر، بیان مطالب مرتبط و لزوم آگاهی از دستاوردهای بشری که به مناسبت عناوین، مطالبی در اطراف آنها مطرح شده است و در مرحله سوّم نیز به این سه قاعده اشاره شده، دقّت تامّ و فحص کامل، لزوم آگاهی از چگونگی دسته­بندی و جمعِ مدالیلِ دسته­های مختلف آیات و توجه به خصائص قرآن کریم. از میان این قواعد برخی به طور کامل اختصاص به تفسیر موضوعی داشته و بعضی هیچگونه اختصاصی ندارد و بعضی دیگر از این قواعد به جهت کاربرد بیشتر و فائده زیادی که نسبت به تفسیر ترتیبی در تفسیر موضوعی دارند مطرح شده­اند. پس از طرح همه اقوال به بررسی آنها با تکیه به ادله عقلی و سیره عقلا در خلال طرح مباحث، پرداخته شده است. نکته قابل توجه در این رساله در میان تمام مباحث مطرح شده، جمع آوریِ همه قواعدی که به نوعی ارتباط با تفسیر موضوعی دارد و همچنین پرداختن به ادلّه این قواعد و ارائه مثال­هائی برای تبیین ضرورت مسئله است و البته طرح مباحثِ مرتبط از جمله استقلال معنائی فرازهای قرآنی، انواع دلالات و جستجوها، اعتبار علوم تجربی، زبان قرآن، سیر نزول و غیره نیز از امتیازات به شمار می­رود که این ویژگی­ها در کتاب­ها و مقالات مشابه، به ندرت یافت می­شود.