حیات علمی حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی حفظه الله تعالی

حضرت علامهٴ ذوالفنون، عبدالله جوادی آملی، از دانشمندان تراز اوّل و از نخبگان علمی و معنوی جهان معاصر و مفسّری ژرف‌اندیش در ساحت قدسی قرآن كریم است. این نابغهٴ علمی كه در گستردگی و ژرفایی اندیشه، معالی و مكارم اخلاق، و اتقان رفتار، از نوادر روزگار است، بر اثر حشر ممتد با قرآن، برهان و عرفان، و دستیابی به قله‌های بلند جامعیت علوم معقول و منقول، توانسته است هزاران شاگرد مستعد را در مكتب فكری خویش بپروراند، و ده‌ها اثر عمیق و عریق علمی برای جهان علم و معرفت به ارمغان آورد، و سیرهٴ علمی و عملی خود را كه الهام‌گرفته از قرآن كریم، و سیرت و سنت نبوی و عترت طاهرین(علیهم‌السلام) است، اُسوهٴ سالكان كوی علم و عمل گرداند.

حشر طولانی و انس فراوان او با قرآن، جانش را با نور كتاب الهی درآمیخته است؛ چنان‌كه حضرت امام صادق (علیه‌السلام) دربارهٴ جوانان اهل انس با قرآن فرمود: «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ هُوَ شَابٌ‏ مُؤْمِنٌ اخْتَلَطَ الْقُرْآنُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ» ؛ و از این روست كه در همهٴ رویدادهای علمی و عملی، با الهام‌گیری از معارف قرآن، رهنمودهایی عالمانه، انسان‌ساز و فرهنگ‌گستر از بیان و بنان او بهرهٴ همگان می‌شود. 

۱. تولد و تحصیل در آمل
ایشان در سال 1312هـ.ش در شهر آمل در خانواده‌ای روحانی چشم به جهان گشود. پدر ایشان مرحوم میرزا ابوالحسن جوادی آملی(ره) از عالمان دینی و واعظان موفق آن شهر بود.  پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در زادگاه خود، در شهریور سال 1325هـ.ش به حوزهٴ علمیه آمل وارد شد، و از محضر پدر و دیگر شخصیت‌های علمی و برجستهٴ آن روزگار ـ كه برخی از ایشان شاگردان مرحوم آخوند خراسانی (صاحب كفایة الاصول) بودند ـ بهره‌های علمی برد. 

مفسّر بزرگوار، در حالی به حوزهٴ علمی و دینی درآمد كه حوزه‌ها در فضای فرهنگی و سیاسی دوران ستمشاهی حكومت رضاخان پهلوی، در بدترین اوضاع اختناق‌آمیز و دین‌ستیزی بود؛ زیرا رضاخان از بیگانگان استعمارگر مأموریت یافته بود که دین و روحانیان را از جامعه منزوی و سكولاریزم و ابتذال فرهنگی، و چه‌بسا الحاد و مادیگری را در جامعه حاكم سازد. آن دوران سیاه، دوران مظلومیت اسلام و حامیان آن، و عصر تلخكامی عالمان دینی بود.  
معظّم‌له مقدمات علوم حوزوی و مقداری از سطوح متوسط (ادبیات عرب و از جمله علوم بلاغی، فقه و اصول، منطق و حدیث و تفسیر قرآن) را به مدت  پنج سال در آمل آموخت؛ و در آن مدت، پایه‌های سلوک معنوی و اخلاقی، و تهذیب و تهجّد وی نیز در مدرسهٴ علمیهٴ امام حسن عسكری(علیه‌السلام) آن شهر شكل گرفت.  

۲. تحصیل در تهران
پس از اتمام مقدمات و مقداری از سطوح متوسط، در پاییز سال 1329هـ.ش به تهران هجرت كرد و در مدرسهٴ مروی به ادامهٴ تحصیل علوم دینی و حوزوی پرداخت. در آن‌جا دروس فقه (كتاب مكاسب) و اصول (كتاب رسائل و كفایه) و كلام (شرح تجرید) و فلسفه را آغاز كرد، و پنج سال افزون بر فراگیری علوم حوزوی به تدریس آن‌ها نیز پرداخت. 

ایشان دربارهٴ دوران تحصیل خود در تهران چنین می‌فرماید:
پنج سالی كه در تهران تحصیل می‌كردیم، بسیار بابركت بود؛ زیرا تعطیلی دروس كم بود و در بحبوحهٴ جوانی و شادابی بودیم ... . غالب درس‌ها را ـ الحمد لله ـ پیش مطالعه می‌كردیم؛ از این رو، غالب عبارت‌ها و مطالب كتب درسی با پیش‌مطالعه، تقریباً برای ما حل می‌شد ... . حتی متن كفایة الاصول كه عبارت‌هایش پیچیده است ـ الحمد لله ـ با مطالعه حل می‌شد ... . در تهران با اساتید بزرگی آشنا شدم.  
اساتید وی در تهران، شخصیت‌های علمی بزرگ آن عصر، آیات عظام شیخ محمدتقی آملی، شیخ ابوالحسن شعرانی، محیی‌الدین الهی قمشه‌ای، محمدحسین فاضل تونی، سیدعباس فشاركی و حاج شیخ اسماعیل جاپلقی (رحمة الله علیهم) بودند كه از محضر آنان دروس فقه، اصول، فلسفه، عرفان و هیئت را آموخت.  

۳. تحصیل در قم

ایشان در پاییز سال 1334هـ.ش به حوزهٴ علمیه جامع قم هجرت كرد و در آن‌جا از محضر استادان بزرگی همچون آیات عظام سید محمدحسین بروجردی، حضرت امام خمینی／، میرزا هاشم آملی (قدست اسرارهم) دانش‌های تخصصی حوزوی را فراگرفت و نزدیک سیزده سال درس خارج فقه را از محضر آیت‌الله حاج سیدمحمد محقق داماد آموخت، و از مكتب فلسفی و عرفانی علامه طباطبایی／ سطح و خارج کتاب اسفار و همچنین دروس عرفان را بهره برد. ایشان افزون بر شركت در دروس عمومی علامه طباطبایی (اسفار، الهیات شفا، برهان شفا و عرفان) از دروس خصوصی آن رادمرد الهی، فراوان بهره گرفت و به دستمایهٴ علمی سترگی دست یافت.  
معظم‌له تدریس تفسیر قرآن را از سال 1355هـ.ش به صورت موضوعی و همچنین تفسیر ترتیبی برخی از سوره‌ها (سوره‌های حدید و حشر) در برنامهٴ تابستانی حوزهٴ علمیهٴ مشهد مقدس و از پاییز سال 1361هـ.ش به شكل ترتیبی از سورهٴ «حمد» در حوزهٴ علمیهٴ قم آغاز كرد و تا پایان قرآن کریم آن را ادامه داد. 

مفسر بزرگوار دربارهٴ شروع حیات قرآنی خود می‌گوید:
قرآن كه ثقل اكبر و اولین منبع نقلی دین است، مرجع علمی تمام مسلمانان به‌ویژه عالمان دین است؛ و هركس به فراخور اشتیاق و احتیاج خویش به آن رجوع می‌کند. بنده نیز گذشته از این سنّت دیرپای حوزوی، بر اثر شاگردی در محضر اساتیدی كه در ترجمه، تفسیر، تدریس، تصحیح كتاب‌های تفسیر و تألیف آن‌ها، مخصوصاً علامه طباطبایی／، اهتمام داشتند، می‌كوشیدم حشر بیشتری با قرآن حكیم داشته باشم؛ لذا زمانی برای حوزویان، گاهی برای دانشگاهیان، و زمانی برای برادران ایمانی در سطوح مختلف، بحث‌های قرآنی داشتم. 

۴. فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی

آیت‌الله جوادی آملی كه سالیان متمادی محضر قائد بزرگ انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی رحمت الله علیه را ادراك كرده و از اندیشه‌های سیاسی و خلق‌وخوی امام الهام گرفته بود، به تبلیغ و ترویج آراء و افكار استاد خود در زمینه‌های گوناگون فكری و سیاسی پرداخت و از زمینه‌سازان انقلاب اسلامی شد.
معظم‌له از هر فرصت مناسبی به‌ویژه در فصول تبلیغی، برای تبیین و تبلیغ افكار مترقّی امام و فتاوای فقهی ایشان بهره می‌گرفت و جامعه را به تقلید از امام رهنمون می‌شد؛ از همین رو، چندین بار در دوران رژیم ستمشاهی از سخنرانی منع شد كه یك بار آن در جریان كشته‌شدن حسنعلی منصور (نخست وزیر وقت رژیم پهلوی) بود.  
در جریان قیام 15 خرداد سال 1342هـ.ش مصادف با 12 محرم سال 1382هـ.ق در ایجاد خیزش عمومی و انقلابی مردم آمل كوشش فراوان داشت. سخنرانی مبسوط او در روز 12 محرم، سالروز حادثهٴ 15 خرداد معروف است كه پس از آن، گرفتار تعقیب ساواك (سازمان اطلاعات و امنیت رژیم شاه) شد. 
وی همچنین در پاییز سال 1357هـ.ش برای حضور در مبارزات مردم آمل دروس خود، از جمله درس‌های فقهی و فلسفی را تعطیل كرد و پس از تدوین وصیت‌نامهٴ خویش راهی زادگاهش شهر آمل شد، و ضمن شركت در مبارزات ضد رژیم ستمشاهی، بر فعالیت‌های ستاد برگزاری مراسم دوران انقلاب از جمله تنظیم قطعنامه‌ها و سازماندهی راهپیمایی‌ها نظارت و اشراف داشت.  
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال 1358هـ.ش طی حكمی از سوی امام خمینی／ حاكم شرع دادگاه انقلاب اسلامی آمل شد و سپس به عضویت شورای‌عالی قضایی درآمد، و در آن نهاد حكومتی تهیهٴ پیش‌نویس لوایح قضایی از جمله لایحهٴ قصاص و حدود و دیات را عهده‌دار شد.  معظم‌له پس از دو سال همكاری با شورای‌عالی قضایی، از عضویت در شورا استعفا كرد و پس از موافقت امام راحل (قدس سره) با این استعفا به قم بازگشت.  
آیت‌الله جوادی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی به نمایندگی از مردم استان مازندران به آن مجلس رفت و در تدوین و تصویب قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران سهم ویژه‌ای داشت ، و در دور اول و دوم مجلس خبرگان رهبری نمایندهٴ مردم بزرگوار استان مازندران بود.

معظم‌له بیش از ۳۰ سال در ایام محرم و صفر به تبلیغ در شهر آمل و دیگر شهرها پرداخت که محصول برخی از سخنرانی‌هایشان چندین جلد کتاب در زمینه‌های مربوط به مباحث علوم اسلامی است.

۵. تبلیغات برون‌مرزی
حضرت آیت‌الله جوادی آملی پس از پیروزی انقلاب اسلامی سفرهایی تبلیغی به كشورهای امریكا، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، آلمان، سوییس، اتریش، اتحاد جماهیر شوروی سابق، و سوریه و لبنان داشته است.
سفر وی به شوروی سابق در دی‌ماه سال 1367هـ.ش برای تسلیم و تبیین پیام تاریخی امام خمینی／ به جناب میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی پیشین، از رویدادهای كم‌نظیر انقلاب اسلامی و حتی جهان اسلام به شمار می‌آید.
همچنین سفر او به نیویورك در شهریورماه سال 1379هـ.ش مطابق با 2000م برای اعطای پیام مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی) به نشست هزارهٴ ادیان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سفر به كشورهای مهم اروپایی در مردادماه سال 1369هـ.ش و تبیین مبانی و معارف اسلامی در سخنرانی‌های متعدد، ضمن دیدار با شخصیت‌های برجسته مانند پاپ ژان پل دوم و اهدای وصیت‌نامهٴ الهی ـ سیاسی امام راحل／ به وی، و نیز دیدار با گروه‌های مذهبی هم در حدّ خود از اقدامات مهم تبلیغی و فرهنگی جهانی به شمار می‌آید. شرح تفصیلی سفرهای برون‌مرزی ایشان در كتاب مهر استاد ـ که دربارهٴ سیرهٴ علمی و عملی ایشان است ـ بازگو شده است.  محصول سفرهای تبلیغی برون‌مرزی، با نام شرح نامهٴ حضرت امام راحل(قدس سره) به گورباچف و روابط بین‌الملل در اسلام منتشر شده است.

6. منهج علمی علامه

اثر هر مؤلف آيينه ی اخلاق علمي اوست و آثار آيت الله جوادي آملی به‌ويژه تفسير تسنيم نيز مظهر مكارم و معالي اخلاق علمي مفسر بزرگوار آن است كه به برخي از آن‌ها اشاره مي‌شود:

1. آزاد انديشي علمي: آزاد انديشي علمي آيت الله جوادي را در نقد و ارزيابي انديشه‌هاي عقلي صاحبان مكاتب گوناگون فلسفي و عرفاني و نيز انديشه‌هاي تفسيري استوانه‌هاي بزرگ دانش تفسير مي‌توان مشاهده كرد.

2. جامع نگري علمي: جامعيت علمي و بهره مندي فراوان ايشان از علوم گوناگون اسلامي به ويژه علوم ادبي و بلاغي، منطق و فلسفه و كلام و عرفان، اصول و فقه و تفسير و حديث موجب شده تا در بررسي هر مسئله و مبحث از مسائل و مباحث علمي از يكسونگري پرهيز شود و با نگاهي جامع به نقد و ارزيابي و تحليل علمي درباره آن بپردازد.

3. سعه صدر علمي: اين ويژگي استاد، در برخورد با انديشه ها، مكاتب و پرسش‌هاي ديگران موجب شده تا هم مجلس درس او پذيراي جمع فراواني از دانش پژوهان گردد و هم آثار او از جمله تفسير تسنيم جايگاه مناسبي براي طرح اشكالات و شبهات مطرح شده درباره معارف و احكام قرآني باشد. طرح آراي مخالفان برون ديني و درون ديني از جلوه‌هاي اين خُلق ستوده است.

4. خضوع علمي: خضوع علمي استاد، در ساحت معارف قرآني و روايي، در جاي¬جاي آثار گوناگون همچون تفسیر تسنيم آشكار است.

5. روشمندي در استنباط علمي: از بزرگ‌ترين شاخصه‌هاي پژوهشي و آموزشي علامه جوادي «روشمندي» است كه از جلوه‌هاي اخلاق علمي ايشان به شمار مي‌آيد، چنان كه در تسنيم بدون دخالت دادن ذوق و سليقه خود يا ديگران و پرداختن به استحسانات عقلي و عرفي، بلكه با پايبندي به منهجي قويم و محكم و براساس اصول پايه‌ايِ شناخت قرآن به آن مي‌پردازد و هيچ-گاه از مرز اصولگرايي و ضابطه مندي گامي فراتر نمي‌نهد.

6. مخاطب محوري در تعليم: مراد از اين ويژگي، توجه به نيازهاي علمي و همچنين سطح فهم و انديشه مخاطب و ميدان دادن به پرسش‌ها و نقدهاي اوست. اين خصيصه يكي از علل حجيم شدن برخي آثار مانند رحيق مختوم و تسنيم است، چنان¬كه الميزان در آغاز در دو جلد تدوين شد و پس از حضور شاگرداني فهيم و سختكوش همچون شهيد مطهري و آيت الله جوادي در محضر علمي علامه طباطبايي، به بيست جلد گسترش يافت.

7. قدرشناسي از استادان و پيشگامان: آيت الله جوادي در جاي¬جاي آثار خود از پيشگامان دانش‌هاي گوناگون اسلامي از جمله تفسير و علوم قرآن و ميراث گرانقدر آنان قدرداني كرده است. از جمله استاد خود علامه طباطبايي (قدس‌سرّه) را بارها به عظمت ستوده است.

8. رعايت ادب و انصاف در نقد: آيت الله جوادي در آثار گوناگون علمي خود هم به طرح و نقد آراي دانشمندان پيشين پرداخته و هم ديدگاه‌هاي معاصران را در ميزان نقد و ارزيابي سنجيده است؛ امّا همواره عفت قلم و نزاهت نوشتار را از هر گونه نقد تند و طعن¬زننده و گزنده و پرخاش ويرانگر رعايت كرده و نقدهايش همراه با ادب، انصاف و لطافت در تعبير است.

7. کتاب تفسیر تسنیم

تفسیر گران‌سنگ «تسنیم»، اثر ارزشمند حضرت آیت‌الله جوادی آملی است که در هشتاد جلد از سال ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۳ منتشر شده است. این کتاب تفسیری از آثار قرآنيِ حكيم متألّه و مفسّر گرانقدر معاصر، آيت الله جوادي آملي است. تسنيم تاكنون چندين بار در كشور جمهوري اسلامي ايران و جهان اسلام حائز رتبه برتر شده؛ از جمله در سال 1385 شمسي (مطابق با سال 2006 ميلادي) به عنوان «تحقيق برتر در عرصه مطالعات اسلامي و قرآني» توسط «آيسيسكو» (سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي سازمان كنفرانس اسلامي) برگزيده شد.

 کتاب «سَنا‌م معرفت قرآن»، در راستای معرفی اجمالی این تفسیر ارزشمند،
ضمن بیانِ «حیات قرآنی و سیره تفسیری مفسّر»، زوایای گوناگون تفسیر «تسنیم»
از قبیل: تاریخچه درس تفسیر و چگونگی نگارش، ویژگی‌های ساختاری و
محتوایی، اصول و مبانی تفسیری، مناهج، گرایش تفسیری و منابع را 
ذکر کرده و پژوهش‌های مرتبط با تفسیر «تسنیم»، شامل کتاب‌ها،
مقالات، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را معرفی نموده است.

1.7. ویژگی های تفسیر تسنيم

تفسیر تسنیم از تفاسيري است كه در تأليف و ارائه مباحث، ساختاري منظم و منسجم دارد. برخي ويژگي‌هاي ساختاري این تفسیر عبارت‌اند از:
1. از آنجایی که نخستين مخاطبان تسنيم فارسي زبانان‌اند، ابتدا به زبان فارسي نگارش و انتشار يافت، و هم¬اكنون ترجمه¬ی عربي آن در دست اقدام است؛ و به خواست خداوند متعال در آينده، به زبان‌هاي ديگر (از جمله انگليسي و اردو) نیز ترجمه خواهد شد.

2. مخاطبان اين تفسير، قرآن پژوهاني‌اند كه با مباحث تفسير و علوم قرآن آشنايي اولیه دارند، ولي فهم عميق و دقيق برخي مباحث آن، تنها بهره¬ی گروهي اندك از مفسرانِ مدقّق وحي الهي است.

3. مباحث مربوط به منابع و مباني تفسير، مناهج تفسيري مفسران و منهج تفسيري خاص مفسر در تسنيم و برخي مباحث علوم قرآني مؤثر در استنباط از قرآن در مقدمه‌اي مبسوط با عنوان «پيشگفتار مفسر» آمده‌اند.

4. در آغاز هر سوره مباحثي كلي براي شناساندن سوره در محورهاي گوناگون با عنون «پيشگفتار سوره» مطرح شده‌اند؛ از جمله «فضاي نزول سوره» كه به تبيين اوضاع و ويژگي‌هاي دوران نزول سوره مي‌پردازد (اوضاع عمومي، اوصاف مردمي، و رخدادهايي كه در مقطع زماني نزول يك سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته و نزول سوره پاسخي به آن‌ها و اقتضائات ويژه آن دوران است).

5. به جهت تسهیل در یافتن مباحث، در بيشتر آيات، هر آيه دارای يك فصل بوده و از مباحث آيه¬ی قبل و بعد کاملا تفكيك شده است.

6. ذيل هر آيه از تسنيم مباحث بدين گونه چينش شده اند: گزيده تفسير، مفردات، تناسب آيات، تفسير، اشارات و لطايف و بحث روايي.

7. در تسنيم، پيش از طرح مباحث تفسيري هر آيه، عصاره مباحث تفسيري با عنوان «گزيده¬ی تفسير» به جاي ترجمه مي‌آيد كه آيينه مباحث تفسيري آيه است.

8. در مباحث ذيل هر آيه در تسنيم پس از عنوان تفسير، با مبحث «اشارات و لطايف» روبه رو مي‌شويم. فارق كلي مباحث تفسيري با اشارات و لطايف اين است كه در اولي مباحث «مستند» به آيه مي‌آيند، اعم از اينكه به سياق آيه مستند باشند يا به سِباق آن، و اعم از آنكه به بخشي از آيه مستند باشند يا به تمام آن؛ اما در دوّمي مباحث «مرتبط» با آيه مي‌آيند؛ يعني مباحثي كه از واژگان، تعبيرها و جمله‌هاي خاص آيه استفاده نمي‌شوند؛ ولي با موضوع آيه پيوند دارند.
اشارات ‌و لطايف كه اجتهادي‌ترين بخش تسنيم است، نشان دهنده اشراف مفسر حكيم بر حكمت متعاليه صدرايي، عرفان نظري، مباحث كلامي، بحث‌هاي اجتماعي و مباحث فقهي و حقوقي است.

9. تفكيك بحث روايي از بحث تفسيري در تسنيم بر اين اساس استوار است كه قرآن كريم مطابق حديث متواتر ثَقَلين ثَقَل اكبر و ميزان سنجش روايات غيرقطعي (اعم از متعارض و غيرمتعارض) است، و روايات پس از روشن شدن خطوط كلي آيه مورد بحث (از راه تفسير قرآن به قرآن) و عرضه¬ی آن‌ها بر قرآن و حصول اطمينان از عدم مخالفت تبايني آن‌ها با قرآن براي تفسير و تبيين آيه، مورد استفاده قرار مي‌گيرند، از اين رو نخست بايد خطوط كلي آيه مورد بحث كه ميزان قرآني است ترسيم شود و پس از سنجش موزون (حديث تفسيري) با ميزان مزبور و رسيدن به نصاب لازم براي تفسير، به عنوان سخن و تفسير «ثَقَل اصغر» در خدمت «ثَقَل اكبر» قرار گيرد.
حاصل اينكه بررسي و بهره گيري از روايت بايد پس از ترسيم خطوط كلي آيه¬ی مورد بحث باشد، نه در عرض آن، به طوري كه اصل معناي آيه به كمك روايت فهميده شود.

10. دسته بندي روايات تفسيري، عنوان¬گذاري آن‌ها، شرح و تبيين روايات، تشريح هماهنگي محتواي آن‌ها با آيه، و توجيه مخالفت ظاهري برخي روايات با آيه، به گونه‌اي كه در تسنيم آمده در تفاسير قرآن كم سابقه است.

11. تسنيم، تفسير ترتيبي قرآن كريم است؛ ولي بر اثر گستردگي و جامعيت مباحث، به ويژه در مجلدات نخست، تا حدودي صبغه¬ی «تفسير موضوعي» يافته است. از اين رو مي‌توان از اين تفسير به «دائرةالمعارف قرآني» براي مفسران ياد كرد. 

12. رجوع مفسر به حدود 30 تفسير معتبر از تفاسير كهن و جديد شيعه و اهل سنت و برخي منابع واژه پژوهي قرآني و بهره گيري گسترده از منابع مزبور در تسنيم به خوبي آشكار و پانوشت‌هاي ارجاعي تسنيم، شاهد اين مدعايند.

13. برخلاف تفاسير كهن كه مباحث فراوان و گوناگون را بدون عنوان مناسب عرضه كرده اند، در تسنيم افزون بر عناوين ثابت (گزيده¬ی تفسير، مفردات، تناسب آيات، تفسير، اشارات و لطايف، بحث روايي) عناوين مقطعي، نشان دهنده ی مباحث گونه گون ذيل آيه اند.

14. هرگونه مطلب نقلي (آيه، روايت و اقوال واژه پژوهان، تناسب نگاران و مفسران) به صورت مستند ذكر شده و نشاني دقيق آن‌ها در پانوشت مي‌آيد.
 

8. آثار منتشرشده
جامعیت علمی مفسّر و بهره‌های فراوان ایشان از علوم اسلامی (علوم ادبی و بلاغی، اصول فقه و فقه، فلسفه و كلام و عرفان، تفسیر و حدیث و...) در تفسیر تسنیم به‌روشنی نمایان است. معرفی آثار منتشرشدهٴ آیت‌الله جوادی آملی، از سویی، زمینهٴ نوآوری‌ها و ابتكارهای علمی و قرآنی را نشان می‌دهد، و از سوی دیگر، برای پژوهشگران و مشتاقان در عرصه‌های گوناگون علوم و معارف سودمند است؛ ازاین‌رو، آثار منتشرشده مؤلّف از انتشارات اسراء تا دی‌ماه 1403 معرفی می‌شود. تعداد آثار منتشر شده بیش از  ۳۵۰ جلد است که به زبان‌های گوناگون منتشر شده است. در فهرست ذیل، عنوان کتاب، تعداد مجلد و زبان منتشرشده آمده است:

1.    اخلاق كارگزاران، فارسی. 
2.    ادب فناء المقربین، (شرح زیارت جامعه کبیره جلد ۱-۱۲)،  عربی.

3.    ادب فنای مقرّبان، (شرح زیارت جامعه کبیره جلد ۱-۱۲)،  فارسی.

4.    ادب قضا در اسلام، فارسی. 
5.    الاستفتائات، عربی. 
6.    اسرار الصلاة، عربی. 
7.    اسلام و محیط‌زیست، انگلیسی. 
8.    اسلام و محیط‌زیست، عربی.  
9.    اسلام و محیط‌زیست، فارسی. 
10.    اعجاز قرآن، فارسی. 
11.    آفاق اندیشه، فارسی. 
12.    الامام المهدی (عج) الموجود الموعود، عربی. 
13.    امام مهدی موجود موعود، فارسی. 
14.    امامت، فارسی. 
15.    انتظار بشر از دین، فارسی. 
16.    انسان از آغاز تا انجام، فارسی. 
17.    بر بال اعتكاف، فارسی. 
18.    بنیان مرصوص امام خمینی قدس‌سره، فارسی. 
19.    پیامبر رحمت، فارسی. 
20.    تبیین براهین اثبات خدا، فارسی. 
21.    تجلی ولایت در آیه تطهیر، فارسی. 
22.    تحریر الاصول الجزء1-4، عربی. 
23.    تحریر ایقاظ النائمین جلد ۱-۲، فارسی. 
24.    تحریر رسالة الولایة جلد ۱-۲، فارسی. 
25.    تحریر رسالة الولایة شمس الوحی تبریزی قدس‌سره، فارسی. 
26.    تسنیم تفسیر قرآن کریم ج۱-۸۰، فارسی. 
27.    تسنیم فی تفسیر القرآن الجزء 1-۲۸، عربی. 
28.    تفسیر انسان به انسان، فارسی. 
29.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن) جلد 1، فارسی.
30.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (توحید در قرآن) جلد 2، فارسی. 
31.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (وحی و نبوت در قرآن) جلد 3، فارسی.
32.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (معاد در قرآن 1) جلد 4، فارسی.
33.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (معاد در قرآن 2) جلد 5، فارسی.
34.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (سیره پیامبران (ع) در قرآن 1) جلد 6، فارسی.
35.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (سیره پیامبران (ع) در قرآن 2) جلد 7، فارسی.
36.    تتفسیر موضوعی قرآن کریم (سیره رسول اکرم (ص) در قرآن 1) جلد 8، فارسی.
37.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (سیره رسول اکرم (ص) در قرآن 2) جلد 9، فارسی. 
38.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (مبادی اخلاق در قرآن) جلد 10، فارسی. 

39.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (مراحل اخلاق در قرآن) جلد 11، فارسی.
40.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (فطرت در قرآن) جلد 12، فارسی. 
41.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (معرفت‌شناسی در قرآن) جلد 13، فارسی. 
42.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (صورت و سیرت انسان در قرآن) جلد 14، فارسی.
43.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (حیات حقیقی انسان در قرآن) جلد 15، فارسی.
44.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (هدایت در قرآن) جلد 16، فارسی.
45.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (جامعه در قرآن) جلد 17، فارسی.

46.    تفسیر موضوعی قرآن کریم (ادب توحیدی انبیاء (ع) در قرآن) جلد 18، فارسی.
47.    توضیح المسائل، فارسی. 
48.    ثبوت الهلال، عربی. 
49.    ثبوت هلال، فارسی. 
50.    جرعه‌ای از صهبای حج، فارسی. 
51.    حق و تكلیف در اسلام، فارسی. 
52.    حقیقت و تأثیر اعجاز، فارسی. 
53.    حكمة العبادات، عربی. 
54.    حكمت عبادات، فارسی. 
55.    حكمت علوی، فارسی. 
56.    حكمت نظری و عملی در نهج‌البلاغه، فارسی. 
57.    الحماسة والعرفان، عربی. 
58.    حماسه و عرفان، فارسی. 
59.    حوزه و روحانیت، فارسی. 
60.    الحیات العرفانیة للامام علی (ع)، عربی. 
61.    حیات عارفانه امام علی علیه‌السلام، اردو. 
62.    حیات عارفانه امام علی علیه‌السلام، انگلیسی.
63.    حیات عارفانه امام علی علیه‌السلام، فارسی. 
64.    خانواده متعادل و حقوق آن، فارسی. 
65.    دانش و روش بندگی، فارسی. 
66.    دنیا شناسی و دنیاگرایی در نهج‌البلاغه، فارسی. 
67.    دین‌شناسی، فارسی. 
68.    ذات الهی و جایگاه هستی‌شناسی آن، فارسی.
69.    رازهای نماز، فارسی. 
70.    رجال تفسیری  ج ۱-۱۱، فارسی. 

71.    رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه) ج۱-۵ و ۲-۶ و ۱۱-۲۰ و ۳۱-۳۸، فارسی. 

72.    روابط بین‌الملل در اسلام، فارسی. 
73.    زن در آینه جلال و جمال، فارسی. 
74.    سرچشمه اندیشه جلد 1-۶، فارسی. 
75.    سروش هدایت جلد ۱- ۱۱، فارسی. 

76.    سلونی قبل ان تفقدونی (تحریر نهج‌البلاغه) جلد 1-۵، فارسی. 
77.    سیری در فرهنگ‌نامه حج و عمره، فارسی. 
78.    شریعت در آینه معرفت، فارسی. 
79.    شفاعت جلوه برتر رحمت، فارسی. 
80.    شكوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، فارسی. 
81.    شمیم ولایت، فارسی. 
82.    صهبای حج، فارسی. 
83.    ظهور ولایت در صحنه غدیر، فارسی. 
84.    عصاره خلقت درباره امام‌زمان علیه‌السلام، فارسی. 
85.    عفو و قصاص از منظر علامه جوادی آملی (مدظله‌العالی)، فارسی. 
86.    عقلانیت شهود (تحریر شرح فصوص‌الحکم قیصری) جلد 1-۸، فارسی. 
87.    علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام و الفلسفة الالهیّه، عربی. 
88.    علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام و القرآن الحكیم، عربی. 
89.    علی علیه‌السلام مظهر اسمای حسنای الاهی، فارسی. 
90.    عمل عرفانی در پرتو علم وحیانی، فارسی. 
91.    عید ولایت، فارسی. 
92.    عین نضاخ (تحریر تمهید القواعد)، جلد 1-3، فارسی. 
93.    فاطمه اسوه بشر، فارسی. 
94.    فلسفه الهی از منظر امام رضا علیه‌السلام، فارسی. 
95.    فلسفه حقوق بشر، فارسی. 
96.    فلسفه صدرا  جلد ۱-۲، فارسی. 
97.    قرآن حكیم از منظر امام رضا علیه‌السلام، فارسی. 
98.    قرآن در كلام امام علی علیه‌السلام، فارسی. 
99.    قرآن، میزان شناخت قرآن، فارسی. 
100.    كتاب الاجارة، عربی. 
101.    كتاب الحج جلد 1-۴، عربی. 
102.    كتاب الخمس، عربی. 
103.    كتاب الخیارات  جلد ۱-۲، عربی. 
104.    كتاب الزكاة، عربی. 
105.    كتاب الصوم و الاعتكاف  جلد ۱-۲، عربی. 
106.    كوثر اربعین، فارسی. 
107.    كوثر كربلا، عربی.
108.    كوثر كربلا، فارسی. 
109.    کتاب الرباء الجزء 1، عربی. 
110.    کتاب الصلاة جلد ۱-۴، عربی. 
111.    کتاب الصوم، عربی. 
112.    کتاب المکاسب الجزء 1-۲، عربی. 
113.    کتاب النکاح الجزء 1-۲، عربی. 

114.    کتاب النکاح الجزء 2، عربی. 
115.    کتاب قاعدة الشرط الفقهیة، عربی. 
116.    گنجور عشق، فارسی. 
117.    المرأة فی مرآة الجلال و الجمال، عربی. 
118.    مفاتیح الحیاة، عربی. 
119.    مفاتیح الحیاة، فارسی. 
120.    من اسرار الحج و حكمه، عربی. 
121.    مناسك حج، فارسی. 
122.    منبع الفكر، فارسی. 
123.    منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، فارسی. 
124.    مهر استاد، فارسی. 
125.    نزاهت قرآن از تحریف، فارسی. 
126.    نسبت دین و دنیا، فارسی. 
127.    نسیم اندیشه جلد ۱-۵، فارسی. 
128.    همتایی قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام، فارسی. 
129.    وحدت جوامع در نهج‌البلاغه، فارسی. 
130.    الوحی و النبوة، عربی. 
131.    وحی و نبوت، فارسی. 

132.    ولایة الفقیه، عربی.
133.    ولایت در قرآن، فارسی. 
134.    ولایت علوی، فارسی. 
135.    ولایت‌فقیه (رهبری در اسلام)، فارسی. 

سایت رسمی مرکز نشر آثار آیت الله العظمی علامه جوادی آملی